Dzięki temu, że pijawki stosowane były w lecznictwie, znane są już od czasów biblijnych. Pierwsze wzmianki na ich temat spotykamy właśnie w Biblii w rozdziale 30 Przypowieści Salomona, gdzie występuje opis bliżej nieznanej pijawki, pod kilkoma podobnie brzmiącymi nazwami: "aluka", "haluka" i "gnaluka" (PAWŁOWSKI 1936, DYNOWSKI 2007). Naukowe informacje po raz pierwszy pojawiły się w roku 1789, kiedy to Linnaeus opisał 14 gatunków pijawek jako tzw. "robaki płaskie" (SKET & TRONTELJ 2008).
Pijawki stanowią niewielką grupę, wysoce wyspecjalizowanych pierścienic (Annelida), w obrębie której wyróżniano:
- pijawki ryjkowe - (Rhynchobdellidae BLANCHARD, 1894) - charakteryzujące się obecnością umięśnionego ryjka, który służy do pobierania pokarmu na zasadzie pompy ssącej.
- pijawki gardzielowe - (Arhynchobdellidae BLANCHARD, 1894) - charakteryzujące się obecnością silnie umięśnionej gardzieli, niekiedy zaopatrzonej w szczęki z chitynowymi ząbkami.
Pijawki odgrywają istotną rolę jako drapieżnicy bezkręgowców w wodach słodkich, a niektóre, cieszą się złą sławą krwiopijnych pasożytów zewnętrznych bezkręgowców, ryb oraz kręgowców (EPSHTEIN 1987).
Stanowisko systematyczne pijawek jest cały czas niejasne i w ostatnich czasach prowadzi się szereg badań molekularnych mających na celu ustalenie możliwie jednorodnej ich klasyfikacji (SIDDALL, BELY & BORDA 2006; WILLIAMS & BURRESON 2006; UTEVSKY, UTEVSKY, SCHIAPARELLI & TRONTELJ 2007). Niemniej, cechy morfologiczne pozwoliły dotychczas na opisanie ok. 680 gatunków pijawek, z których 480 zasiedla wody słodkie, pozostałe występują natomiast w wodach słonych lub spotkać je można w środowisku lądowym - nawet do wysokości 3000 m n. p. m. (SKET & TRONTELJ 2008; SERAFIŃSKA 1958).
W faunie Polski do 1968 roku opisywane były 23 gatunki pijawek. W 1997 roku Bielecki przeprowadził rewizję gatunków pijawek pasożytujących na rybach (Piscicolidae). Doprowadziło to, do zwiększenia ilości znanych gatunków, zarówno w Polsce jak i w Europie i aktualna ich liczba w faunie naszego kraju wynosi 46 (PAWŁOWSKI 1968; BIELECKI 1997).
Pijawki posiadają miękkie, wydłużone ciało, zakończone z obu stron przyssawkami. W zależności od gatunku, osiągają rozmiary od 5mm, nawet do 500 mm. Cechuje je stała liczba segmentów, zwanych somitami (34), a każdy somit zbudowany jest od 2 do 14 pierścieni. Somity XI i XII tworzą tzw. siodełko, którego gruczoły wytwarzają substancje budujące kokony. Wszystkie pijawki są obupłciowe. Narządy rozrodcze męskie i żeńskie mają oddzielne ujścia w postaci otworów płciowych, zwanych gonoporami. Zapłodnienie jest krzyżowe, a jaja składane zostają do kokonów. Kokony przyczepiane są natomiast do roślin, podłoża lub - u niewielkiej grupy pijawek opiekujących się swoim potomstwem - do spodniej strony ciała. Z kokonów wykluwają się młode osobniki podobne do osobników dorosłych, nie występuje stadium larwalne (PAWŁOWSKI 1936; SERAFIŃSKA 1958).
Pijawka z rodziny Erpobdellidae zjadająca larwę jętki (fot. Aleksander Bielecki)
Polska fauna pijawek jest bardzo różnorodna, spotkać w niej można przedstawicieli następujących rodzin:
ERPOBDELLIDAE - pijawki drapieżne, o wydłużonym taśmowatym lub cylindrycznym ciele, do najpospolitszych gatunków w faunie Polski należy:
Erpobdella octoculata (L.) - Osiąga długość ciała do 60 mm. Jest pijawką drapieżną odżywiającą się mniejszymi pijawkami oraz drobnymi bezkręgowcami. Zasiedla wszystkie rodzaje wód śródlądowych w naszym kraju, występując często w bardzo dużych ilościach.
GLOSSIPHONIDAE - pijawki pasożytujące na mięczakach oraz ptakach i gadach. Cechuje je silnie spłaszczone, liściowate ciało. Jest to jedyna rodzina pijawek w faunie Polski, które opiekują się potomstwem. Dorosła pijawka nosi swoje dzieci po brzusznej stronie ciała chroniąc je w ten sposób przed niebezpieczeństwami. Kiedy jednak małe pijawki stają się wystarczająco "dorosłe" do spożycia swojego pierwszego posiłku opuszczają bezpieczne schronienie na "brzuchu" rodzica i rozpoczynają samodzielne życie. Do najciekawszych przedstawicieli tej rodziny należą:
Glossiphonia complanata (L.) - najpospolitsza pijawka z rodziny Glossiphonidae, jej polska nazwa brzmi "odlepka ślimacza". Jest ona niewielka i silnie spłaszczona, o długości dochodzącej do ok. 30 mm. Odżywia się płynami ciała mięczaków wodnych i spotkać ją można niemal w każdym słodkowodnym zbiorniku wodnym. Placobdella costata (Fr. Müller) - zwana "pijawką żółwią". Jest największą pijawką z rodziny Glossiphonidae, o rozmiarach ciała dochodzących do ponad 70 mm długości i ponad 25 mm szerokości. Odżywia się krwią gadów - najczęściej żółwia błotnego. W przypadku braku gadzich żywicieli może żerować na ptakach oraz ssakach. Zasiedla czyste rzeki i jeziora. W Rosji stosowana była niegdyś do celów medycznych w zastępstwie popularnej "pijawki lekarskiej".
Theromyzon maculosum (Rathke) - gatunek pijawki, który przez ponad 140 lat uważany był za wątpliwy lub nawet nieistniejący. Występuje bardzo rzadko i na bardzo nielicznych stanowiskach, dlatego właśnie jego istnienie poddawane było pod wątpliwość. Dziś wiadomo, że jest to niewielka pijawka dochodząca rozmiarami do ok. 31 mm. Żeruje wyłącznie na ptakach wodnych. Mając duże szczęście można spotkać ten gatunek w czystych stawach, rzekach i jeziorach, głównie na północy kraju.
Pijawka z rodziny Glossiphonidae z młodymi pijawkami (fot. Aleksander Bielecki)
Glossiphonia complanata z wysuniętym ryjkiem (fot. Aleksander Bielecki)
Theromyzon maculosum (fot. Katarzyna Palińska)
PISCICOLIDAE - pijawki pasożytujące na rybach oraz wodnych skorupiakach. Często występują w dużych ilościach powodując szkody w stawach hodowlanych.
Cystobranchus mammilatus (Malm) - pijawka pasożytująca jedynie na miętusie (Lota lota), w związku z czym dość rzadko spotykana. Osiąga rozmiary do ponad 12 mm. Do żywiciela przytwierdza się za pomocą dużej i silnej przyssawki tylnej.
Pijawka końska (Haemopis sanguisuga) zjadająca kijankę (fot. Aleksander Bielecki)
Piscicola geometra (L.) - najpospolitsza spośród polskich pijawek pasożytujących na rybach. Dorasta do ponad 50 mm, a jej żywicielami są ryby karpiowate, okoniowate oraz jesiotrowate. Spotykana również w wodach Morza Bałtyckiego.
HAEMOPIDAE - pijawki drapieżne, o szczękach zaopatrzonych w tępe ząbki. W Polsce występuje tylko jeden gatunek:
Haemopis sanguisuga (L.) - czyli "pijawka końska". Polska nazwa pochodzi od dawnego przekonania, że pijawka ta atakowała konie oraz bydło podczas ich pobytu przy wodopoju. Wierzono, że wpełza im do pysków i żywi się ich krwią, po wcześniejszym przecięciu błon śluzowych. W rzeczywistości H. sanguisuga jest pijawką drapieżną, zupełnie nie zagrażającą ssakom. Jej pokarm stanowią liczne drobne bezkręgowce oraz małe kręgowce (małe rybki, kijanki). Jest to jedna z największych polskich pijawek, dorastająca do ponad 100 mm. Spotkać można ją w niemal wszystkich zbiornikach wodnych i na ich obrzeżach, gdyż prowadzi ziemno-wodny tryb życia.
HIRUDINIDAE - pijawki krwiopijne, o szczękach zaopatrzonych w chitynowe ząbki. W Polsce występuje tylko jeden przedstawiciel rodziny:
Hirudo medicinalis (L.) - "pijawka lekarska", to jedna z najpopularniejszych pijawek i najczęściej kojarzona z nazwą "pijawka". Jest to również największa pijawka w faunie Polski, osiągająca rozmiary do ponad 150 mm.
Pijawka lekarska (Hirudo medicinalis) (fot. J. Cichocka)
Posiada trzy szczęki zaopatrzone w ostre ząbki, w liczbie od 69 do 91 na każdej szczęce, za pomocą których nacina skórę aby dostać się do krwi. Żywi się przede wszystkim krwią ssaków, stadia młodociane mogą atakować również płazy. Zasiedla niewielkie zbiorniki wodne (stawy i jeziorka). Najnowsze badania molekularne (TRONTELJ et al. 2004; TRONTELJ & UTEVSKY 2005) wykazują, że gatunek do tej pory uważany powszechnie za H. medicinalis, to w rzeczywistości 3 różne gatunki: H. verbana, H. orientalis i H. medicinalis, które często z powodu trudności w jednoznacznym określeniu przynależności gatunkowej obejmuje się ogólną nazwą "pijawki lekarskiej".
Pijawka lekarska podlega ścisłej ochronie gatunkowej w Polsce od 1995 roku. Umieszczona jest na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych z kategorią VU (vulnerable) - gatunek umiarkowanie zagrożony (narażony). Wpisana jest również do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Ponadto, gatunek ten jest także umieszczony w załączniku III Konwencji Berneńskiej (1979) oraz został ujęty w Czerwonej Liście IUCN (2007) z kategorią LR/nt (gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożeniu).
Pijawka lekarska przyczepiona pod kolanem (fot. J. Cichocka)
"Pijawka lekarska", jak sama nazwa wskazuje stosowana była - i nadal jest - do celów medycznych. Najstarszy przekaz o sposobach wykorzystania pijawek do takich celów pochodzi z późnego okresu helleńskiego od Greka Nikandrosa, który opisywał - "jak się ssące krew robaki przystawia do tych miejsc ciała, które należy uwolnić od zastojów krwi i soków". W przeciągu kolejnych wieków "pijawki lekarskie" wykorzystywano bardzo intensywnie, a szczytowy okresem "używania" tej pijawki to wiek XVIII i XIX (we Francji w tym okresie zużywano około 80 milionów sztuk H. medicinalis rocznie - co powodowało, że wpływy ze sprzedaży pijawek były większe niż ze sprzedaży zbóż). "Pijawka lekarska" straciła na znaczeniu dopiero w XX wieku. Ostatnie lata ponownie przyniosły jednak "powrót do łask" tego gatunku. Obecnie uważa się tą pijawkę za małe laboratorium farmakologiczne (wykorzystuje się ją jako producenta wielu enzymów z hirudyną i hementyną na czele). W medycynie natomiast, pijawki hodowane w sterylnych warunkach wykorzystywane są w szpitalach przy wspomaganiu gojenia się ran po replantacjach kończyn, uszu czy nosów. Ponadto, "pijawka lekarska" wspomaga leczenie np.: nadciśnienia, chorób serca, alergii, wysokiego cholesterolu, żylaków, hemoroidów impotencji i wielu, wielu innych (DYNOWSKI 2007).
Literatura:
1. BIELECKI A. 1997. Fish leeches of Poland in relation to the Paleartic piscicolines (Hirudinea: Piscicolidae: Piscicolinae). Genus 8(2):223-378, Wrocław.
2. DYNOWSKI Z. F. 2007. Podstawy Hirudoterapi - Jak się leczyć przy pomocy pijawek. Opole, 207pp.
3. EPSHTEIN V. M. 1987. Pijavki. In.:Bauer O. N. (ed.) Opredelitel parazitov presnovodnych rib fauni SSSR. Akademia Nauk SSSR, Zoologitseskii Institu - Izdatelstvo Nauka, 340-372.
4. PAWŁOWSKI L. K. 1936. Fauna słodkowodna Polski - Pijawki, Zeszyt 26, Warszawa 1936.
5. PAWŁOWSKI L. K. 1968. Katalog fauny Polski, Pijawki. PWN, 94pp.
6. SERAFIŃSKA J. 1958. Materiały do fauny pijawek (Hirudinea) Polski. Fragm. Faun. Zool. Pol., 8: 17-46.
7. SIDDALL M. E., BELY A. E., BORDA E. 2006. Hirudinida. W: Rouse G., Pleijel F. (reds). Reproductive Biology and Phylogeny of Annelida. University of Queensland, Vol. 4: 393-429.
8. SKET B., TRONTELJ P. 2008. Global diversity of leeches (Hirudinea) in freshwater. Hydrobiologia 595: 129-137
9. TRONTELJ P., SOTLER M., VEROVNIK R. 2004. Genetic differentiation between two species of the medicinal leech, Hirudo medicinalis and the neglected H. verbana, based on random-amplified polymorphic DNA. Parasitol. Res., 94: 118-124.
10. TRONTELJ P., UTEVSKY S. V. 2005. Celebrity with a neglected taxonomy: molecular systematics of the medicinal leech (genus Hirudo). Molecular Phylogenetics and Evolution, 34: 616-624.
11. UTEVSKY S.Y., UTEVSKY A. Y, SCHIAPARELLI S, TRONTELJ P. 2007. Molecular phylogeny of pontobdellinae and their place in the descent of fish leeches (Hirudinea, Piscicolidae). Zoologica Scripta, 36, 3: 271-280.
12. WILLIAMS J. I., BURRESON E. M. 2006. Phylogeny of the fish leeches (Oligohaeta, Hirudinide, Piscicolidae) based on nuclear and mitochondrial genes and morphology. Zoologica Scripta 35, 6: 627-639.
13. Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce: Polska Akademia Nauk, Instytut Ochrony Przyrody; Hirudinea: Pijawki: T. JAŻDŻEWSKA, J. WIEDEŃSKA; Kraków 2002.
14. Polska Czerwona Księga Zwierząt
Katarzyna Palińska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
24.04.2006